قبل از هر چیز باید بگویم که من نه سخن دان هستم نه سخنران و نه محقق به آن معنایى که امروزه متداول است. من تنها یک هنرجوى مشتاق موسیقى هستم که براى موسیقى ارزشى والا و مقدس قائلم. و آنچه در این مقاله در مورد زیبایى موسیقى مى گویم، اضافه بر گفته هاى بزرگان ادب و عرفان ایران زمین، حاوى تجربیات عملى و برداشت هاى شخصى است که با ظرفیت ناچیز و اندک خویش، کمى به کیفیات آن پى برده ام.
بنام خداوند جمیل و مصوِر که خالق زیبائیست و عشق.
زیبائى را خلق فرمود تا انعکاس جمالش را مشاهده کنیم. عشق را آفرید تا به کمک گرما و انرژى آن بتوانیم راه پر فراز و نشیب حرکت به سوى او را آسانتر طى نمائیم.
گر عشق نبودى و غم عشق نبودى // چندین سخن نغز که گفتى که شنودى
ور باد نبودى که سر زلف ربودى // رخساره معشوق به عاشق که نمودى
با توجه به اینکه هنر بطور کلى پایه اش روى اصل زیبائى است، کمى از زیبائى و معانى آن در ارتباط با انسان صحبت مى کنیم و بعد مى پردازیم به اینکه موسیقى زیبا چگونه موسیقى اى است، حامل چه پیامهائى است و فلسفه و هدف آن چه مى باشد.
در تعریف زیبائى و زیبا شناسى نظریات گوناگونى مطرح است که صحبت از همه آنها نه در این مختصر نامه مى گنجد و نه در این مدت کوتاه سخن گوئى. در نتیجه فقط به گفتارى چند از بزرگان در باب زیبائى اکتفا مى کنیم و بعد به اصل مطلب مى پردازیم.
مولانا معتقد است جمیع زیبائیهاى این جهان پرتوى است از جمال الهى و ارزش حقیقى آدمى به این است که از زیبائیهاى محسوس عبور کند و به زیبائیهاى مجرد و معنوى برسد. به نظر او هیچ موجودى به اندازه انسانِ واصل به حق نمى تواند جمال خداوندى را منعکس کند.
چون شدى زیبا بدان زیبا رسى // که رهاند روح را از بى کسى
نکته انسان زیبا را مد نظر داشته باشیم و به این شعر حافظ که در باب همین معنا است توجه کنیم.
در ازل پرتو حسنت ز تجلى دم زد // عشق پیدا شد و آتش به همه عالم زد
جلوه اى کرد رخش دید ملک عشق نداشت // عین آتش شد از این غیرت و بر آدم زد
بنا به فرموده حافظ نیز خداوند براى تجلى حسنش یعنى جمال و کمال انسان را خلق و انتخاب نمود و به او جلوه کرد و بدین واسطه مسجود ملائک گردید.
ملک در سجده آدم زمین بوس تو نیت کرد // که درحسن تو لطفى دید بیش از حد انسانى
شیخ شهاب الدین سهروردى نیز در حقیقة العشق در مورد تجلى صفت حسن الهى در قالب انسان چنین مى فرماید:
چون آدم خاکى را بیافریدند آوازه در ملاء اعلى افتاد که از چهار مخالف، خلیفه اى را ترتیب دادند. ناگاه نگارگر تقدیر، پرگار تدبیر بر تخته خاک نهاد صورتى زیبا پیدا شد. چون خبر آدم در ملکوت شایع گشت اهل ملکوت را آرزوى دیدار خاست، این حال بر حسن عرض کردند حسن که پادشاه بود گفت که اول من یک سواره پیش بروم اگر مرا خوش آید روزى چند آنجا مقام کنم. شما نیز بر پى من بیائید. پس سلطان حسن بر مرکب کبریا سوار شد و روى به شهرستان وجود آدم نهاد جائى خوش و نزهتگاهى دلکش یافت، فرودآمد. همگى آدم را بگرفت چنان که هیچ حیز آدم نگذاشت. چون اهل ملکوت را دیده بر حسن افتاد جمله به سجود در آمدند و زمین را بوسه دادند.
سهروردى در ادامه این مبحث مى فرماید: بدان که از جمله نامهاى حسن یکى جمالست و یکى کمال و هر چه موجودند از روحانى و جسمانى طالب کمالند و هیچ کس نبینى که او را به جمال میلى نباشد. پس چون نیک اندیشه کنى همه طالب حسن اند و در آن میکوشند که خود را به حسن رسانند. و به حسن که مطلوب همه است دشوار مى توان رسیدن زیرا که وصول به حسن ممکن نشود الا به واسطه عشق و عشق هر کسى را به خود راه ندهد و به همه جائى ماوا نکند و به هر دیده روى ننماید. و چون معلوم شد که عشق است که طالب را به مطلوب مى رساند جهد باید کردن که خود را مستعد آن گرداند که عشق را بداند و منازل و مراتب عاشقان بشناسد و خود را به عشق تسلیم کند و بعد از آن عجائب بیند.
سوداى میان تهى ز سر بیرون کن // از ناز بکاه و در نیاز افزون کن
استاد تو عشق است چوآنجا برسى // او خود به زبان حال گوید چون کن
بعد از این مقدمه که از بزرگان ادب و عرفان ایران مطالبى به اختصار نقل کردیم، به این نتیجه مى رسیم که زیبائى از مقولات بدیهى و فطرى است و میل دست یابى به حسن یا جمال و کمال در وجود حقیقى انسان یعنى روح ملکوتى او از ازل گذاشته شده است و این گرایش فطرى روح انسان به زیبائى است که هنر را خلق کرده است. در حقیقت هنر مخلوق غیر مستقیم است که به اراده خداوند بوسیله روح انسان بوجود مى آید.
بنابر این هرنوع هنرى که پایه اش روى اصل زیبائى باشد اثرگذار خواهد بود. حال این سؤال پیش مى آید که این زیبائى چیست و آیا هر چیز زیبا به صرف زیبائى اثر گذار است؟
حافظ مى فرماید:
لطیفه ایست نهانى که عشق ازو خیزد // که نام آن نه لب لعل و خط زنگاریست
جمال شخص نه چشمست و زلف و عارض و خال // هزار نکته در این کار و بار دلداریست
پس بنا به فرموده حافظ باید بدنبال زیبائى اى باشیم که با معیار قشنگى هاى صورى و مادى انسانها مغایر است. چنانکه مولانا هم مى فرماید:
حسن صورت هم ندارد اعتبار // که شود رخ زرد از یک زخم خار
و همچنین :
زین قدح هاى صورکم باش مست // تا نگردى بت تراش و بت پرست
از قدح هاى صور بگذر، مایست // باده در جام است لیک از جام نیست
درنتیحه براى پیدا کردن جواب اینکه زیبائى مورد نظر بزرگان معنوى کدام است از خود آنها کمک می گیریم. به اعتقاد آنها خدا زیباست پس خلقت هم که پرتوى است از جمال او، زیباست، طبیعت زیباست، "هر چیزى که به مرکز واقعیت یعنى حقیقت نزدیکتر شود زیباست و هر چه از او دورتر شود از وضوح، واقعیت و زیبائیش کاسته مى شود" * پس ما از خود طبیعت کمک مى گیریم تا ببینیم خالق زیبائى چه معیار هایى در طبیعت به عنوان زیبائى گذاشته که براى ما الگو باشد .اکثر هنرمندان دوستدار طبیعت هستند. من هم اگرچه خود را هنرمند نمیدانم و فقط هنر دوست مشتاقى هستم، ترجیح مى دهم اکثر اوقاتم را در میان طبیعت باشم. آیا هیچ وقت به زیبائى پروانه هایى که در میان سبزه زارها و گلها پرواز مى کنند، و یا رنگ آمیزى پرنده هاى گوناگونى که زیبائى و طراحى نقش و نگار پر هایشان انسان را به شگفتى وا مى دارد توجه کرده اید؟ به زمزمه جویبارها و آب زلال چشمه سارها، به آسمان آبى و رنگ و عظمت دریا، به طلو ع و غروب خورشید و انعکاس آن در سطح آب، به زمزمه و نجواى برگ درختان به هنگام وزش باد و صدها نمونه زیبائى دیگر. ”زیباترین نغمات براى کسیکه قادر به شنیدن یا دیدن آنهاست زمزمه هاى طبیعت و نغمه هاى عالم بالاست”
از مجموع آنچه که در طبیعت به عنوان زیبائى دریافت مى شود به نکات فراوانى مى توان دست یافت، ما فقط به نکاتى چند که در موسیقى هم کاربرد دارد اکتفا مى کنیم.
1 – قرینه سازى: علت تاثیر قرینه سازى در ذهن بشر طبیعى بودن آن است چرا که در طبیعت این اصل رعایت شده. در قرینه سازى تعادل وجود دارد. عدم تعادل در هر چیزى آنرا از زیبائى و تاثیر گذارى مى اندازد و این در مورد انسان هم صادق است. انسان متعادل کسى است که بین دو بعد وجود خود یعنى جسم و روح تعادل را رعایت کند و به حقوق هر یک بصورت مساوى و در عرض هم توجه نماید توجه زیاد از حد و یا افراط علاقه به هر یک از دو بخش وجود باعث عدم تعادل روانى شخص مى شود و مجموعه افکار و رفتار او را از زیبائى و آرامش ساقط مى نماید.
2 – هماهنگى: بهترین نمونه هماهنگى وجود خود انسان است. در وجود انسان بعنوان یک واحد طبیعى هماهنگى به کاملترین شکل خود خلق شده است. با یک نگاه به جسم او هماهنگى را در تمام اعضاء مى بینیم و در بخش نادیدنى او از روز نخست توازن و هماهنگى بین روح و نفس رعایت شده است. آنچه که موجب ناهماهنگى و عدم تعادل در رفتارانسان هاست عدم استفاده درست از عقل و اراده و یا به عبارتى سو ء استفاده از اختیار است به نفع یکى از دو بعد روحانى و نفسانى خویش.
3 ـ ملایمت: رنگ آبى آسمان هیچ وقت انسان را خسته نمى کند چون ملایمت دارد و خاصیتش التیام بخشیدن به رنجها و نا آرامی روانی و روحى انسان است.
4 ـ لطـــافت: یکى دیگر از عواملى که موجب زیبایى مى شود و بخصوص در هنر موسیقى هم بسیار تاثیر گذار است، لطافت است. لطافت از مقولات درک کردنى است نه وصف کردنى.
5 ـ خـلوص: آبى که از سرچشمه جارى است قابل نوشیدن است چرا که خلوص و پاکى آن، هم رفع تشنگى مى کند و هم گواراست. ولى همین آب وقتى با گذر از کوى و برزن آلوده مى شود، نه قابل نوشیدن است و نه گواراست. این امر در مورد انسان نیز صدق مى کند. آب زلال روح ملکوتى انسان در ابتدای خلقت، پاک، خالص، لطیف و زیباست. اما وقتى که در شهرستان وجود آدمى جارى مى شود و از کوى و برزنهاى او عبور مى کند و با عناصر مادى مخلوط مى شود، خلوص خود را از دست میدهد. انسان باید به کمک عقل و اراده از پیشرفت بیش از حد عناصر مادى در آب زلال وجود جلوگیرى کند و خلوص اولیه خود را بدست آورد.
6 ـ تــداوم: یکى دیگر از شرایط زیبائى طبیعی و حقیقى دائمى بودن است. انسان هیچوقت از زیبایى طبیعى خسته نمى شود. چون یکى از خواص زیبائى، آرام بخش بودن آن است و روح انسان چون طالب آرامش دائمى است، هیچوقت از زیبائى هاى حقیقى خسته نمى شود. ولى چیز هاى قشنگ (به اصطلاح عامه) جلب توجه مى کنند ولى تداوم در آنها نیست و انسان را خسته مى کنند. زیبائى و قشنگى هریک خواص خودشان را دارا هستند که باید آنها را شناخت و از هم تفکیک کرد. زیبائى حقیقى احتیاج به جلب توجه ندارد، خودش مستقیماً اثر مى گذارد.
ترا که حسن خدا داده هست و حجله بخت // چه حاجت است که مشاطه ات بیاراید
هر چیز قشنگى نظر انسان را جلب می کند ولى اثر آن موقتى است. قشنگى احتیاج به فهمیدن و درون نگرى ندارد در حالیکه براى ادراک زیبائى درک و فهم و درون گرائى فراوان نیاز است.
نواى بلبلت اى گل کجا پسند افتد // که گوش هوش به مرغان هرزه گودارى
انسان وقتى به زیبائى حقیقى عادت کرد دیگر قشنگى هاى ظاهرى در او تاثیرى نخواهد کرد.
به تاج هدهدم از ره مبر که باز سفید // چو با شه در پى هر صید مختصر نرود
7 ـ تکـرار: در طبیعت تکرار وجود دارد. تکرار خواص و اثراتى در خود دارد، که فقط با توجه و تمرکز مى توان به آن پى برد. از نمونه هاى تکرار در طبیعت مى توان به چرخش زمین به دور خورشید، توالى فصول سال، جلوه گرى ماه و ... اشاره نمود. در کائنات ریتم منظمى وجود دارد که بطور دائم تکرار مى شود و اگر یک لحظه توازن و تناسب آن بهم ریزد نظم کائنات بهم خواهد خورد.
عرفاى مشرق زمین از فلسفه تکرار در طبیعت براى توجه پیدا کردن به آن خالق زیبائیها بوسیله موسیقى، سماع و یا تکرار برخى اسماء بسیار استفاده میبرند . بنابراین نتیجه میگیریم که در تکرار رازهائى وجود دارد که براى اهل ظاهر خسته کننده است ولى اهل معنى آنچه را که باید از این تکرار طبیعى دریافت کنند، در مى یابند.
یک قصه بیش نیست غم عشق و این عجب // کز هر زبان که مى شنوم نامکرر است
8 ـ حــــال: یکى دیگر از عوامل زیبائى که در طبیعت به فراوانى وجود دارد حال است.
مطرب چه پرده ساخت که در حلقه سماع // بر اهل وجد و حال در هاى و هوى ببست
حال کیفیتى است درک کردنى که هر کس خودش باید آنرا تجربه کند. ساعتى گردش در طبیعت با حالت در خود فرورفتن و توجه و تعمق، آنچنان اثر مثبت و آرامش بخش و تسکین دهنده اى دارد که ده ها مواد مصنوعى انرژى زا و روان گردان قادر به ایجاد آن نیستند. فرق حال طبیعى و حال مصنوعى در همین است. حال واقعى که از طبیعت سرچشمه مى گیرد انرژى مثبت ایجاد مى کند، آرامش بخش است، اثرش تا مدتها باقى مى ماند و تکرار از اثر آن به هیچ وجه نمى کاهد. در حالیکه حال غیر طبیعى اثر منفى بر روى جسم و روان و روح انسان مى گذارد، اعتیاد آور است و در صورت تکرار اثرش را از دست مى دهد.
همانطورکه قبلاً هم اشاره شد عوامل فراوانى مى توان در طبیعت یافت ولى ما در اینجا به همین مختصر قناعت مى کنیم و براى پیدا کردن معیار هاى زیبائى در موسیقى به سراغ روح پر فتوت لسان الغیب خواجه حافظ مى رویم و از او یارى مى طلبیم.
حافظ در مجموعه دیوان خود بخصوص درساقى نامه و مغنى نامه معیارهاى فراوانى براى شناخت زیبائى حقیقى به ما مى آموزد. ابتدا باید بگویم که به نظر حافظ و اکثر عرفا، مى روحانى، شعر و موسیقى اعم از ساز آواز و سماع وسائلى هستند که روح انسان را به جهانى برتر پرواز داده و حقایق معنوى و زیبائیهاى کامل را به او مى نمایانند. در واقع حس زیباشناسى و زیبا دوستى انسان را رقیق و لطیف مى سازد تا او را براى دریافت ارزشهاى حقیقى که حسن و کمال را شامل است آماده نماید. چنانچه مى فرماید:
ساقیا باده که اکسیر حیاتست بیار // تا تن خاکى من عین بقا گردانى
و
به مى عمارت جان کن که این جهان خراب // برآن سر است که از خاک ما بسازد خشت
و
مى خور که هرکه آخر کار جهان بدید // از غم سبک بر آید و رطل گران گرفت
بر برگ گل به خون شقایق نوشته اند // کان کس که پخته شد مى ارغوان گرفت
درمورد مطرب مى فرماید:
دلم ز پرده برون شد کجائى اى مطرب // بنال هان که از این پرده کار ما به نواست
یا
چه راه بود که درپرده میزد آن مطرب // که رفت عمر و هنوز هم دِماغ پر ز هواست
یا
راهى بزن که آهى بر ساز آن توان زد // شعرى بخوان که با او رطل گران توان زد
و یا
مطربا مجلس انس است، غزل خوان و سرود // چند گوئى که چنین رفت و چنان خواهد شد
نمونه هائى از این قبیل به وفور در دیوان حافظ یافت مى شود ولى از آنجائى که ساقى نامه نام یکى از گوشه هاى موسیقى ایرانى است ما از این اشعار استفاده میکنیم.
بیا ساقى آن مى که حال آورد // کرامت فزاید کمال آورد
از مجموع ابیات ساقى نامه و مغنى نامه به این معیارها دست پیدا مى کنیم:
1ـ حال که مساوى است با ایجاد کرامت و کمال.
2 ـآگاهى از سر عالم؛ یعنى به وسعت میدان ادراک انسان بیافزاید.
3ـ اصل تداوم یعنى انسان را به جاودانه و جاودانگى متصل کند.
4ـ پند گرفتن از گذشتگان (جمشید و کاووس)
5ـ شناخت دیر دیرینه
6ـ آگاهى از ناپایدارى این جهان خراب (ببر از دلم فکر دنیاى دون)
7ـ بدنبال زیبائى هاى واقعى و معنوى بودن چرا که در غیر این صورت انسان فراموش مى شود. مثل ایوان افراسیاب که حتى قبر او هم گم شده است. اما جاودانانى مانند اولیا و انبیا، حافظ و مولانا و فردوسى و... هرگز از یادها نخواهند رفت.
8ـ گشایش در کامرانى و ایجاد طول عمر.
9ـ خراب کردن نام و شهرت این جهانى یا مادى.
10-ایجاد اندیشه هاى مثبت و بیرون کردن افکار منفى (آب اندیشه سوز)
11ـ دِماغ یعنى ذهن و فکر انسان را بسوى خوشى ابدى (ثابت و پابرجا) سوق دهد.
12ـ داشتن خاصیت پالایندگى. یعنى انسان را از عیوب پاک کند و روحش را پالایش دهد.
13ـ از قیل و قال علم ظاهر انسان را نجات دهد تا گنج حکمت بدست آید.
14ـ صفت نیک بینى را که منجر به حقیقت جوئى و حق بینى و واقع گرائى مى شود در انسان ایجاد کند.
و معیار هائى از مغنى نامه:
1ـ ایجاد خلاقیت و بدیهه پردازى (مغنى بساز آن نوآئین سرود)
2ـ خاصیت غم زدایى نه غم انگیزى (بمن ده که از غم خلاصم دهد // نشان ره بزم خاصم دهد)
مغنى نواى طرب ساز کن // به قول و غزل قصه آغاز کن
که بار غمم بر زمین دوخت پاى // به ضرب اصولم برآور ز جاى
3ـ داشتن صفت فاخر و فخیم (خسروانى سرود) یعنى انسان را بسوی کشف اسرار وجود رهنمون شود. تفکر ودرون گرائى را زیاد کند و شنونده را به خلسه مثبت و هوشیارانه ببرد. یعنى آرامش واقعى بدهد (که بى مى ندیدم من آرام دل)
4ـ ایجاد وجد در شنونده:
که تا وجد را کار سازى کنم // به رقص آیم و خرقه بازى کنم
5ـ ایجاد هماهنگى روحى بین شنوندگان. (دف و چنگ را ساز ده // به آئین خوش نغمه آواز ده) در این حالت است که اختلاف ها از بین میرود و جاى خود را به اتحاد و یکرنگى می دهند.
6ـ نجات از خودیت (برون آری از فکر خود یک دمم)
7ـ ایجاد امیدوارى و ترغیب به صبر واستقامت در مقابل مشکلاتى که همیشه برسر راه اهل علم و هنر بوده وهست و باز هم خواهد بود ( مرا بر عدو عاقبت نصرت است )
چرخ برهم زنم ار غیر مرادم گردد // من نه آنم که زبونى کشم از چرخ فلک
8ـ ایجاد بى نیازى (دم خسروى در گدائى زند)
در اینجا به این مبحث خاتمه مى دهیم و تصور مى کنم تا حدودى به دو سؤالى که در ابتدا مطرح کردیم یعنى موسیقى زیبا چگونه موسیقى اى است و حامل چه پیامهائى میباشد جواب داده باشیم . حال مى رسیم به این سؤال که فلسفه و هدف موسیفى چیست؟ اصولاً براى دانستن مقصد هر چیزى باید مبداء آنرا پیدا نمائیم تا بتوانیم هدف آنرا مشخص سازیم. زیرا هر چیزى که در عالم خلق شده، عبث و بیفایده نیست و هدفى مشخص دارد. به عبارتى "هستى بى هدف نیست" و از آنجائى که موسیقى هم مخلوق است براى اینکه بدانیم برای چه خلق شده است باید بدانیم از کجا و چگونه آمده است. "روایت دارد هنگامى که خدا جسم آدم را خلق کرد مدت ها از داشتن روح ملکوتى محروم ماند زیرا روح کراهت داشت وارد آن شود. این بود که گروهى از ملائک مقرب داخل جسم آدم قرار گرفتند، مشغول نواختن موسیقى شدند. روح با شنیدن آن به هیجان آمد مجذوب شد و به جسم در آمد" پس دانستیم که موسیقى از کجا پیدا شده و هدفش چیست. "موسیقى در ابتدا براى برانگیختن احتیاجات روحى خلق شد زیرا این خاصیت را دارد که میتواند مستقیماً بر قلب اثر بگذارد و روح ملکوتى را به حرکت در آورد و از این راه ارتباط با خدا را تسهیل کند. " ولی چیزى راکه باید در اینجا به آن توجه کنیم نقش موسیقیدان است و اثرى که بر روى موسیقى اش میگذارد.
با توجه به اینکه خلقت انسان مرکب از دو جزء متضاد است یعنى روح بشرى که منشاء نفس اماره است و دیگرى روح ملکوتى که علت اصلى کشش ما به سوى عالم معناست، از این رو موسیقیدان هم دو نوع موسیقى می تواند ایجاد نماید. یکى موسیقى اى که علت فاعلى آن روح ملکوتى اش است که آنرا موسیقى معنوى مى نامیم و یکى هم موسیقى اى که علت فاعلى آن روح بشرى و هوا و هوس نفس اماره است که آن را میتوان موسیقى نفسانى و یا مادى گرا نامید. پس "هنر مند مهمترین عامل در اثرگذارى موسیقی است" جان کلام اینجاست موسیقیدان براى اینکه بتواند موسیقى اى را خلق نماید که معیار هاى زیبائى بیان شده را در بر گیرد باید خودش زیبا شده باشد، به مصداق این فرموده مولانا "چون شدى زیبا بدان زیبا رسى" از این جهت هنر مندى که موفق شود در خود فرو رود و توجه خود را به مبدا ء معطوف کند میتواند از عالم معنى الهام بگیرد و موسیقى اش را به بعد واقعى آن ارتقاء دهد. "هر چه نیت خالص تر و معنوى تر باشد انرژى مثبت ناشى از آن مفید تر و مؤثر تر خواهد شد". " نسبت هنر مند به موسیقى اش مانند نسبت گل به عطر است. موسیقى روحش را از هنر مند میگیرد همانطورکه عطر رایحه اش را از گل"
این مقاله را با ابیاتى از حافظ به پایان مى بریم:
پیوند عمر بسته به موئیست هوش دار // غمخوار خویش باش غم روزگار چیست
راز درون پرده چه داند فلک، خموش // اى مدعى نزاع تو با پرده دار چیست
زاهد شراب کوثر و حافظ پیاله خواست // تا در میانه خواسته کردگار چیست
پاورقى:
* جملات داخل گیومه، از کتاب هاى راه کمال و مبانى معنویت فطرى (دکتر بهرام الهى) برگرفته شده اند.
برگرفته از : www.parissa.org
:جستجو